جنگ الکترونیک چگونه کار میکند؟

نوشته شده توسط: امین کرمی زنجانی

وقتی جنگنده یا بمب افکنی برای مأموریت تهاجمی به مناطق دارای سامانه های پدافند راداری مثل بوک، تور یا S-300 اعزام میشود، برای حفاظت از خود، پاد اخلالگر حمل میکند. برای آشنایی با نحوه عملکرد این وسیله و شیوه اثرگذاری آن روی امواج رادار، لازم است ابتدا با عملکرد پدافند راداری آشنا شویم.

پدافند راداری

این سامانه ها در نحوه هدایت موشک تفاوت دارند ولی طرز کارشان یکسان است. یعنی ابتدا هدف توسط رادار پیش اخطار کشف میشود، سپس مختصات تقریبی اش به رادار کنترل آتش ارسال و رهگیری میشود که به معنی تعیین دقیق مختصات، سرعت و جهت پرواز هدف است.

سپس با کمتر شدن فاصله، رادار کنترل آتش روی آن قفل میکند که به معنی تحت نظر گرفتن کاملاً خودکار تحرکات هدف است. یعنی اگر سرعت، جهت و ارتفاعش تغییر یابد، لحظه به لحظه توسط رادار رصد شده و موشک شلیک میشود. سپس اطلاعات آخرین تحرکات هدف نیز برای موشک در حال پرواز ارسال میشود که آن هم شیوه های مختلفی دارد.

نخست هدایت فعال راداری است که اطلاعات هدف با خط ارتباطی به موشک ارسال میشود تا بدان نزدیک شود. سپس موشک رادار خودش را فعال کرده و هدف را مییابد. شیوه دوم، هدایت نیمه فعال راداری است که موشک تا لحظه برخورد، بازتاب امواج ساطع شده از هدف را که توسط رادار زمین پایه روشن شده، دریافت کرده و هدایت میشود.

سوم، هدایت از طریق موشک یا TVM است که پاتریوت، S-300 و S-400 از آن استفاده میکنند. این شیوه مثل نیمه فعال است با این تفاوت که موشک خط ارتباطی با رادار روشن کننده نیز دارد که به محض پارازیت اندازی توسط هدف، به ایستگاه زمینی اطلاع میدهد. سپس رادار روشن کننده با تغییر فرکانس امواج، اثر پارازیت را از بین میبرد.

چهارم نیز هدایت دستوری مثل سامانه های تور و کروتال است که موشک هیچگونه گیرنده راداری ندارد و صرفاً با اطلاعاتی که از رادار کنترل آتش میگیرد، بدون اینکه هدف را ببیند هدایت میشود.

تمام سامانه های پدافندی مورد اشاره، ترکیبی از رادارهای مختلف دارند که طرز کار همگی یکسان است. یعنی با ارسال امواج رادیویی به اطراف و تحلیل امواج بازگشتی، هدف را مییابند. در سوی مقابل نیز هواگردها به وسیله سامانه هشدار راداری، متوجه تابش امواج دشمن میشوند.

جنگنده تهاجمی Su-34 مجهز به پاد L-175v khibiny در نوک بال

ابتدا باید اشاره کنیم که این پادها دو نوع محافظتی (دفاعی) و تهاجمی دارند. نوع محافظتی روی هر جنگنده ای قابل نصب است ولی نوع تهاجمی فقط روی هواپیمای جنگ الکترونیک EA-18G گراولر قابل نصب بوده و از حوصله این نوشتار خارج است. پادهای محافظتی ابتدا قفل راداری دشمن را کشف میکنند و سپس با انتشار سیگنالهای مخرب تا شعاع 5 تا 10 کیلومتری، رادار دشمن را فریب میدهند.

مثلاً اگر ۱۰ جنگنده قصد بمباران هدفی را داشته باشند، کافی است که یکی از آن¬ها علاوه بر تسلیحاتش، پاد اخلالگر نیز حمل کند تا خود و سایرین را حفاظت نماید. این در صورتی است که تمام جنگنده ها از یک جهت و نزدیک هم حمله کنند تا از شعاع اخلال 5 تا 10 کیلومتری جنگنده حامل پاد خارج نشوند. ولی در صورتی که به چند گروه تقسیم شده و از جهات مختلف حمله کنند، هر گروه باید یک جنگنده حامل پاد داشته باشد.

همچنین این تصور نیز اشتباه است که جنگنده های دارای پاد، «روئین تن» هستند! چون عملکرد هیچ سخت افزاری صد در صد نیست و در تاریخ هوانوردی مدرن، هرچند اندک ولی اتفاق افتاده که جنگنده های دارای پاد نیز شکار موشک راداری شوند.

از سوی دیگر، سامانه های پدافندی TVM هم پادهای اخلاگر را به شدت محدود کرده و نرخ موفقیتشان را کاهش میدهند. یکی از دلایل بالا بودن موفقیت پادهای اخلالگر نیز عدم رویایی آنها با سامانه های TVM تا این لحظه است!

همچنین پاد همیشه روشن نمیماند چون اولاً نیازی به روشن بودن دائمی نیست و فقط زمانی که جنگنده تهدید شود، فعال میگردد. از سوی دیگر، انرژی زیادی هم مصرف میکند و جز پادهایی که ژنراتور مستقل دارند و برق مورد نیازشان را خود تأمین میکنند، باقی به برق جنگنده متصلند و نمیتوانند دائماً روشن باشند.

جنگنده  A-10 مجهز به پاد ALQ-131

نحوه عملکرد پارازیت

پادهای امروزی ابتدا نوع تهدید را شناسایی کرده و متناسب با آن، پارازیت تولید میکنند. به عنوان مثال امروزه اکثر رادارهای کنترل آتش سامانه های پدافندی در باند X عمل میکنند. وقتی چنین راداری روی جنگنده قفل کند، پاد فوراً متوجه قفل یک رادار باند X میشود.

حال اگر موشک نیز شلیک شود، پاد برای ۲ تا ۴ ثانیه اقدام به انتشار سیگنالهای مخرب میکند. این امواج به شکل کره ای به شعاع 5 تا 10 کیلومتر (به مرکزیت پاد) کاملاً دورتادور هواپیما را گرفته و روی امواج رادار کنترل آتش دشمن اثر میگذارند.

در این حالت رادار دشمن هواپیما را رصد میکند اما نمیتواند محل دقیقش را داخل کره ای به شعاع 5 تا 10 کیلومتر تشخیص دهد لذا امکان هدایت موشک را ندارد. برخی دیگر از پادهای حفاظتی، با انتشار امواج اخلالگر در فاز پایانی حمله موشک و در فاصله ۵ تا ۱۰ کیلومتری، ارتباط رادار و موشک نیمه فعال را قطع میکنند.

در نتیجه موشک سرگردان شده و خطا می¬رود. در صورتی هم که موشک رادار فعال باشد، با انتشار سیگنالهای اخلالگر، حسگر آن را از کار انداخته و اجازه جستجو نمیدهد، لذا در فاز پایانی منحرف میشود.

نکته قابل توجه در مورد پادهای محافظتی، عدم امکان تابش پارازیت در جهتی خاص است. یعنی نمیتوان فقط در زاویه ای که موشک در حال حمله است، اخلال ایجاد کرد و کره پارازیت، دورتادور جنگنده را میگیرد.

همچنین پارازیت نمیتواند دوست و دشمن را تمایز دهد و تمام تجهیزات الکترونیک را تحت تأثیر قرار میدهد. یعنی با انتشار پارازیت در باند X، رادار جنگنده های خودی نیز در همین باند از کار می افتند!

لذا بدیهی است که برد 5 تا 10 کیلومتری این پادها صرفاً جنبه دفاعی داشته و برای حفاظت از اسکادران است. همچنین قابلیت حمله مستقیم به رادارهای دشمن را ندارد، نمیتواند جنگنده را از دید رادارها مخفی کند و تنها زمانی که مورد قفل راداری است، با انتشار پارازیت، آن را فریب میدهد.

جنگنده تهاجمی F-16 مجهز به پاد ALQ-131

جدال شرق و غرب

از مشهورترین پادهای محافظتی، ALQ-131 ساخت آمریکاست که روی هر جنگنده ای از F-4 تا F-16 و حتی هواپیمای ترابری C-130 قابل نصب است. این پاد با طیف وسیعی از تهدیدات مقابله کرده و و توان فریب رادارهای دشمن در 5 باند مختلف را دارد.

همچنین توسط خلبان به صورت دستی یا کاملاً خودکار کنترل میشود. پاد ALQ-131 نخستین بار در دهه 1970 عرضه شد ولی مدام ارتقا یافت تا جاییکه نسخه امروزی آن، طرحی ماجولار دارد تا حداکثر سازگاری با نیازهای مأموریتی گوناگون ایجاد شود.

از پادهای ساخت روسیه هم میتوان به L-175v khibiny اشاره کرد که طراحی آن در دهه 1980 آغاز شد و سال 2014 عملیاتی گردید. این پاد که از بهترینها در جهان است، زیر بال جنگنده های مختلف یا نوک بال جنگنده تهاجمی Su-34 نصب میشود و به گفته طراحانش، بقای هواپیما را 25 تا 30 برابر افزایش میدهد.

پیشرفت روسها در ساخت چنین ابزاز پیشرفته ای، حاصل درسهای آموخته از جنگ گرجستان است که تمام هواپیماهای روسی ساقط شده، فاقد جنگ الکترونیک بودند. این پاد روی تمام جنگنده های روسی نظیر خانواده Su-30 و Su-35 و حتی Su-24 نیز قابل نصب بوده و یک نسخه هم برای نصب داخل بدنه هواپیما در حال توسعه است.

پاد L-175v khibiny