آشنایی با سیستم پلیس ایران

 نوشته و گرد آوری شده توسط: یزدان کبیری نژاد

پلیس؛ شخصی با یک اونیفرم مخصوص با یک خط اتوی تمیز، که بر روی آن نام و درجه ای هک شده است، اسلحه بر کمر دارد و هر روز صبح با غرور، تکبر و ابهت خاصی به سرکار می رود و از هر کوچه و خیابانی می گذرد مردم از ترس در گوشه ای پنهان می شوند تا جلب توجه نکنند. این تصور بسیاری از مردم در سرتاسر دنیا و همچنین؛ برخی از در خود ایران از پلیس دارند. اما آیا واقعا پلیس ایران اینگونه است؟ برخی نسبت به پلیس بدبین هستند که خود این افراد هم دو دسته اند؛ دسته اول کسانی که شناخت کافی از پلیس ندارند و دسته دوم افراد معاند و مخالف هستند و دسته دوم کسانی هستند که سعی دارند اشتباهات خود و یا حنی برخی از مشکلات جامعه را گردن کسی دیگر بیاندازند و دیواری کوتاه تر از پلیس پیدا نمیکنند ُ مثلا گر تصادفی شود می گویند پلیس راهور کم کاری کرده است و اگر بخاطر سرعت غیر مجاز جریمه شوند پلیس را شخصی بی اعصاب و بی منطق جلوه می دهند؛ موضوعات مشابه این بسیار است اما واقعیت چیست؟! در راهنمایی و رانندگی از درجه دار گرفته تا سرهنگ تمام همگی در خیابان، جاده، اتوبان و… در سرما، گرما، زیر برف، در هوای طوفانی و… می ایستند تا عبور و مرور با نظم انجام شود و تصادفی پیش نیاید و اطمینان داشته باشید که مامورین خدوم راهور بی مورد کسی را جریمه نمی کنند( حداقل با دید مثبت اگر نگاه کنیم).

یکبار یک افسر راهور می گفت “من از جریمه کردن خوشحالم، چون تذکر پلیس هوشیاری میاره برای راننده و به حق هست، خدارو خوش میاد طرف ۱۰۰ تومن جریمه بشه ولی بچش بی پدر نشه.”

در مرزبانی از سرباز تا سردار، همگی دست در دست هم دادن تا تروریست ها و کالای قاچاق وارد کشور نشود. یک جمله بسیار زیبا که جنبه شعار گونه ای هم دارد میگوید “مرزبان جان می دهد ولی خاک نه” یقینا ما نمی توانیم درک کنیم که این جمله چه معنای وسیعی دارد. مرزبانان هر لحظه باید منتظر حمله از جانب معارضین و بعد خواهان کشور باشند، نمونه اش در چند ماه  چند مرزبان را از دست داده ایم؟ چرا شناخت ما از ‍‍ پلیس کم شده؟ موردی که اخیرا اتفاق افتاده است؛ یک مجرم به قولی (لات) به دست چند تن اراذل در زندان بر اثر تحمل ضربات با قمه یاچیز دیگر به قتل رسید، این شخص پس از قتل بین بسیاری از مردم در شبکه های اجتماعی معروف شده و بسیاری برایش عزا گرفتند و بزرگش کردند و بهش لقب جوان مرد دادند!

اما درست چند روز بعد از آن به یک پاسگاه مرزی حمله شد و چندین جوان رعنا مملکت از دست رفتند اما چندان مورد توجه قرار نگرفت هر وقت یک فعال اجتماعی یا سیاسی که نظم جامعه را مختل کرده کند توسط پلیس دستگیر میشود، به همین خاطر بسیاری از مردم و به روشنفکران به پلیس هجوم می برند. به طور مثال چندی قبل تعدادی از دختران  روی پست های برق، میادین و… و روسری شان را بر سر چوب می گذاشتند توسط پلیس دستگیر شدند، بسیاری از به اصطلاح هنرمندان و چهره های معروف پلیس را مورد هجوم قرار داده بودند که پلیس مخالف آزادی است و افراد بی گناه را بازداشت کرده است. فارغ از درستی یا غلطی این امر ! در جواب این افراد بایستی گفت؛ وظیفه پلیس تامین امنیت و حفظ نظم جامعه و اطاعت از فرمان رکن قضایی  است و هرکسی که نظم جامعه را به هر طریقی بر هم زند باید دستگیر شود و تصمیم گیری در مورد طرز تفکر آنان  مربوط به پلیس نمی شود و این مراجع قضایی هستند که بایستی تصمیم گیری نمایند ولی شاید از منظری دیگر آموزش و ارتقای سطح فرهنگی و نوع برخورد پلیس با خاطیانی از نوع فعالین اجتماعی و فرهنگی نیز بایستی مورد توجه قرار گیرد تا از این نوع جبهه گیری های متقابل کاسته شود زیرا نوع بزه و درجات آن بسیار با هم متفاوت است و هیچ گاه نباید برخوردی که با یک سارق انجام میگرد روی یک فعال اجتماعی نیز انجام گید و برعکس.

نقش پر رنگ پلیس

افرادی که بر رفتار صحیح پلیس انتقاد میکنند، کشور را یک روز بدون پلیس تصور بکنند، فقط و فقط یک روز؛ اگر یک روز پلیس به سر کار نرود جامعه آشفته و پریشان می شود خودتان تصور کنید؛ گروهک های تروریستی در سیستان و بلوچستان در حال انجام خرابکاری، تروریست های غرب در حال قتل و غارت، زورگیری در ملا عام، سرقت و غارت در شهر های بزرگ، تصادفات شدید در اتوبان و… اما زمانی که پلیس هست تمام تلاش خود را می کند تا حدالامکان تصادفات کم شود، تروریست ها وارد کشور نشوند، سارقین، قاتلین و باج گیران دستگیر شوند و اراذل و اوباش قلع و قمع گردند و… اندکی تامل کافی است تا به نقش پر رنگ و مثبت پلیس پی ببریم، به این فکر کنید که پلیس همه جا حضور دارد و مفید است، اگر بخواهیم یک مسابقه فوتبال را هم تماشا کنیم به پلیس محتاج هستیم تا مسابقه با نظم انجام شود( با اینکه در کشورهای دیگر این وظیفه به عهده پلیس نیست  پلیس وظیفه حراست از محیط پیرامون ورزشگاه ها را بر عهده دارد و به غلط در کشور ما این بارسنگین که وظیفه مجریان برگزاری مسابقات هست  نیز بر عهده پلیس گذاشته شده است) .، اگر بخواهیم فرزند گم شده مان را پیدا بکنیم به پلیس محتاج هستیم و بسیاری موارد دیگر.

با بیان پیش مقدمه فوق و در جهت ارج نهادن به تلاشه های این قشر زحمت کش به بیان مختصری از تاریخچه پلیس ،وظایف محوله ، تقسیمات و نقش پلیس در تامین امنیت میپردازیم:

این كشور در بیش از دو هزار سال قبل و در دوران سلسله هخامنشیان اولین بنیانگذار سیستم حكومتى گسترده امپراطورى مى باشد. از آنجا كه هر حكومتى نیازمند به نظم و امنیت مى‌باشد در نتیجه كشور ما انواع سیستمهاى ایجاد نظم و امنیت را در طى تاریخ مورد آزمایش قرار داده است.

سیستم نوین ایجاد نظم و امنیت داخلى یعنى سازمان پلیس در ایران به حدود 100 سال پیش مربوط می‌شود. ناصرالدین شاه قاجار در سفرهاى 3 گانه خود به اروپا و مشاهده پلیس نوین در آن کشورها و با استخدام یک مستشار بلژیکى به نام کنت دمونت فورت اولین سیستم پلیسى جدید را در ایران پایه گذارى کرد. كنت در پی درخواست ناصر الدین شاه از دولت اطریش به عنوان كارشناس امور پلیس به امنیت شهری به ایران آمد و پس از بررسی اعلام كرد كه با 400 پلیس پیاده و 60 پلیس سواره می تواند امنیت تهران را تأمین نماید و پس از تدارك مقدمات كار روز 16 ذیقعده سال 1295 هجری قمری اولین تابلوی شهربانی تهران نصب گردید كه عبارت بود از (اداره جلیله پلیس دار الخلافه و احتسابیه) و به این ترتیب تهران برای نخستین بار دارای پلیس شد.دكنت برای حفظ نظم و امنیت تهران مقرراتی وضع كرد كه به كتابچه قانون كنت معروف گردید. چندی بعد اداره پلیس تهران به صورت وزارت نظمیه در آمد و چهره تازه ای به خود گرفت و دارای سازمان منظم و ادارات ثابتی شد وی بر مبنای مقررات مصوبه با شدت و قدرت كامل در حفظ امنیت شهر می كوشید و در برابر خلاف كاران فوق العاده سختگیری نشان می داد او همچنین ترتیبات منظم و مقررات تازه ای برای زندان و زندانیان وضع و به مورد اجرا گذاشت. كنت از سال 1295 تا سال 1309 هجری قمری در انجام وظایف خود كوشید و سرانجام بر اثر دسیسه و تحریك درباریان و به ویژه كامران میرزا فرزند شاه و حاكم تهران از سمت خود معزول گردید.

تبدیل تشکیلات «نظمیه» به «شهربانی»

با قدرت گرفتن رضاخان و رسیدن او به مقام نخست وزیری، به خدمت وستدهال و همکاران سوئدی وی خاتمه داده شد و سرهنگ محمد درگاهی، رئیس دژبانی، به ریاست نظمیه رسید. در دوران درگاهی، نظمیه ایران حالتی متمرکز به خود گرفت. تا پیش از آن نظمیه ولایات مختلف، مستقل بود، اما در زمان درگاهی این استقلال اداری از بین رفت و تشکیلات نظمیه زیر نظر ریاست شهربانی کل کشور قرار گرفت. درگاهی تا سال 1307ش رئیس نظمیه ایران بود. در این سال، رضاخان سرهنگ سالارنظام(سرلشکر کوپال مجدی) از افسران سابق ژاندارمری را رئیس نظمیه کرد. در دوره سالار نظام، تشکیلات نظمیه به تجهیزات نوین مجهز شد. پس از سالار نظام، فضل ا…زاهدی، مدت کوتاهی به ریاست نظمیه رسید، اما در پی فرار چند زندانی از زندان قصر، برکنار شد و جای خود را به سرلشکر آیرم داد. در دوره آیرم، به دستور رضاخان، سازمان پلیس سیاسی ایران، با هدف تعقیب و جاسوسی از مخالفان شاه تأسیس و خیلی زود به سازمانی مخوف تبدیل شد. بنای عمارت شهربانی فعلی در زمان آیرم شروع شد و به پایان رسید. پس از آیرم، رکن الدین مختاری رئیس شهربانی کل کشور شد. او تا سال 1320 این مسئولیت را برعهده داشت. از سال 1313ش به بعد عنوان شهربانی، جای نظمیه را گرفت و واژه کلانتری جایگزین کمیساری شد.

پلیس ایران دست به دست تحت لقای نهاد های بالادستی ( چه استبدادی، سلطنتی و چه مشروطه و چه عصر حاضر) و با دستور مستقیم آنان فعالیت خود را ادامه داده است ،تشکیلات نیروی انتظامی ایران، متشکل از شهربانی و ژاندارمری، ساختار خود را، با برخی تغییرات جزئی و مقطعی، تا سال 1370هـ.ش حفظ کرد. در این سال، با ادغام شهربانی، ژاندارمری و کمیته های انقلاب اسلامی، نیروی انتظامی جمهوری اسلامی ایران شکل گرفت.پس آن سیستم  و اکنون که در آستانه ورود به قرن جدید هجری شمسی هستیم شاهد داشتن پلیسی سازمان یافته دارای گستره فعالیت گوناگون هستیم.

نیروی انتظامی جمهوری اسلامی ایران(ناجا)

پلیس جدید ایران در سه بخش تقریباً مستقل فرماندهی، حفاظت و اطلاعات و سازمان عقیدتى سیاسى تشكیل شده است. حوزه فرماندهى و حفاظت و اطلاعات تقریباً در ساختار سیستم پلیس كلیه كشورهاى جهان مشترك مى باشد. اما وجود سازمان عقیدتى سیاسى از ویژگیهاى سیستم پلیس ایران محسوب مى‌گردد. این سازمان موظف است تا در بعد اعتقادی، سیاسى نسبت به حفظ دستاوردهاى ارزشهاى انقلاب و ایجاد روحیه دیندارى و اخلاق متناسب با تعلیم دین اسلام كه حفظ حرمت انسانها از جمله اصول اساسى است اقدام نماید. بیشتر بخش‌های نیروی انتظامی وظیفه امنیتی و نظامی دارند و دارای نیروهای مسلح هستند اما برخی بخش‌ها نیز بیشتر جنبه خدمات اجتماعی و دولتی دارد مانند صدور گذرنامه.

•     پلیس پیشگیری بزرگترین فرماندهی در ناجا است که مستقیماً فرماندهی کلیه کلانتری‌ها و پاسگاه‌های انتظامی سراسر کشور، پلیس فرودگاه‌های کشور، پلیس راه‌آهن، پلیس خدمات قضایی مستقر در سازمان‌ها و وزارتخانه‌ها، یگان‌های امداد شهرستانها، یگان‌های حفاظت سازمانهای صداوسیما، زندان‌ها و تعزیرات حکومتی، میراث فرهنگی و گردشگری، حفاظت از محیط زیست، جنگلبانی و منابع طبیعی را عهده‌دار مباشد.
•     پلیس راهنمایی و رانندگی (راهور) پلیس راهنمایی و رانندگی کلانشهرها و شهرستانها، پلیس راه
•     پلیس آگاهی ادارات مبارزه با جرایم خاص، سرقت، جنایی، و اداره مبارزه با قاچاق کالا و ارز
•     پلیس مبارزه با مواد مخدر که وظیفه آن مبارزه با مواد مخدر در کشور و خرید و فروش آن و کشف باندهای بزرگ تا خرده فروشان مواد مخدر است.
•     پلیس اطلاعات و امنیت عمومی (پاوا) با وظیفه جمع‌آوری اطلاعات و اخبار سیاسی و همچنین شناسایی باندهای قاچاق اسلحه به صورت آشکار و غیرآشکار با لباس غیررسمی و به صورت شخصی انجام وظیفه می‌کند. نام سابق این بخش از نیروی انتظامی، معاونت اطلاعات ناجا بود. همچنین فرماندهی پلیس دیپلماتیک، پلیس گذرنامه، پلیس مهاجرت و اتباع خارجی، و همچنین اداره نظارت بر اماکن عمومی از زیرمجموعه‌های پلیس اطلاعات و امنیت عمومی ناجا می‌باشند.
•     پلیس فضای تولید و تبادل اطلاعات (فتا) در گذشته رسیدگی به جرایم مربوط به رایانه و فضای مجازی در اختیار اداره مبارزه با جرایم خاص و رایانه‌ای پلیس آگاهی ناجا بود که در دهه ۹۰ با تشکیل پلیس فتا، این فرماندهی رسیدگی که جرایم مربوط به حوزه فناوری اطلاعات و ارتباطات و فضای مجازی را عهده‌دار شد.
•     فرماندهی مرزبانی (در استانهای ساحلی بصورت فرماندهی دریابانی) وظیفه حفظ و نگهداری میل‌های مرزی و سازماندهی امور مرزنشینان فعال است.
•     پلیس بین‌الملل (اینترپل) (واحد بین‌الملل نیروی انتظامی)
•     هوا ناجا (واحد هواپیمایی نیروی انتظامی)
•     یگان ویژه (کنترل اجتماعات، جلوگیری و مقابله با اغتشاشات، حفاظت سواحل، حفاظت ورزشگاه‌ها، واحدهای ویژه رهایی گروهان و عملیات ویژه معروف به «نوپو» – نیروهای ویژه پاسدار ولایت)
•     یگان امداد (یگان‌های امداد بصورت مستقیم تحت امر فرماندهی انتظامی شهرستان خود عمل می‌کنند. از نظر چارت سازمانی فرمانده‌های این یگان‌ها با نظر مستقیم فرماندهی پلیس پیشگیری انتخاب می‌شوند)
•     دژبان کل ناجا (فرماندهی پلیس حفاظت از شخصیت‌ها نیز از رده‌های زیرمجموعه دژبان ناجا می‌باشد)
•     سازمان وظیفه عمومی ناجا (وظیفه تقسیم نیروهای وظیفه بین نیروهای مسلح ایران را بر عهده دارد)
•     سازمان عقیدتی سیاسی ناجا (ساعس ناجا)
•     بازرسی ناجا (۱۹۷)این یگان مسولیت رسیدگی به شکایات،جرایم،انتقادات و پیشنهادات از عملکرد کارکنان و سازمان ناجا را دارد
•     دانشگاه علوم انتظامی امین (دانشکده افسری پلیس)
•     معاونت نیروی انسانی ناجا
•     معاونت عملیات ناجا (مرکز فوریتهای پلیسی ۱۱۰ توسط این معاونت کنترل و فرماندهی می‌شود)
•     معاونت فناوری اطلاعات و ارتباطات (فاوا)
•     معاونت پارلمانی و امور مجلس
•     معاونت اجتماعی ناجا
•     معاونت بهداشت، امداد و درمان ناجا (بهداد ناجا)
•     مرکز مطالعات راهبردی ناجا
• همچنین در هر یک از استان‌های کشور ستاد فرماندهی انتظامی استان مستقر است که وظیفه انجام امورات انتظامی و مربوطه در آن استان را بر عهده دارد.

حوزه عملکرد نیروى انتظامى و تاثیر و تأثر از سبک زندگى و سند چشم ‏انداز 1404 نیروى انتظامى و امنیت ملى‏
 
به یقین نیروى انتظامى  به مثابه یکى از نهادهاى مهم و بنیادین اجتماعى و امنیتى داراى وظائف و مأموریت‏هاى خطیرى در فرایند تأمین امنیت پایدار و همه‏جانبه و مراقبت از آن است. پلیس، امروز مظهر و نهاد عدالت و مبارزه با ظلم، قانون‏گریزى و تجاوز به حقوق دیگران است.

به ‏دنبال برنامه ‏ریزى کلان کشور که در قالب افق بیست ساله تحت عنوان سند چشم ‏انداز 1404 ترسیم شده، برنامه‏اى راهبردى و درازمدت براى توسعه و امنیت همه‏ جانبه فراهم شده که در آن، مقوله امنیت یکى از مؤلفه‏هاى مهم و بسترساز شکل‏گیرى سایر مؤلفه ‏ها و توسعه پایدار است که نیروى انتظامى نقش و کارکردى جدى در تحقق آن خواهد داشت. یکى از پایه‏ هاى امنیت ملى ، تأمین امنیت انتظامى است که بر عهده نیروى انتظامى جمهورى اسلامى ایران نهاده شده است. ایران کشورى در حال توسعه است و احتمال آسیب‏پذیرى امنیت ملى آن از طرف مسائل داخلى وجود دارد. از این‏رو، نیروى انتظامى، یکى از نهادهایى است که در نظم‏بخشیدن به امور داخلى مى‏تواند نقش مهمى ایفا کند. نتیجه این‏که تحکیم و استوارى امنیت ملى، به تقویت نیروى انتظامى وابسته است و هرگونه تضعیفى که متوجه نیروى انتظامى شود، بر امنیت ملى تأثیر سوء مى‏گذارد.